Goede Vrienden,  

In de hoofdstukken 9 tot  11 van de Romeinenbrief handelt de heilige Paulus over de verhouding tussen Israël en de volkeren. God wil zijn heil en geluk meedelen aan heel de mensheid, daarom begon Hij zich te openbaren aan het joodse volk. Met zijn Zoon Jezus Christus openbaarde en gaf Hij zijn volheid aan allen.

Paulus blijft in hart en nieren een jood, maar lijdt er onder dat zijn eigen volk grotendeels Jezus Christus als zijn verwachte Messias niet heeft aanvaard. Zoals Mozes de zonde van afgoderij van zijn volk op zich wilde nemen en liever samen met zijn volk verworpen worden (cf Exodus 32, 32) zo voelt Paulus zich. In diepste wezen is dit uiteindelijk de houding van Jezus zelf die in onze plaats, zonde werd en verworpen wilde zijn om ons te redden. “Ik zou wensen zelf vervloekt en van Christus gescheiden te zijn als ik mijn broeders… daarmee kon helpen… Hun behoort het kindschap, de heerlijkheid, de verbonden, de wetgeving, de eredienst en de beloften, van hen zijn  de aartsvaders, en uit hen komt Christus lijfelijk voort, Hij die God is…” (Romeinen 9, 3-5).

“Heeft God zijn volk verstoten”? Zo vraagt Paulus zich af. In de loop van de kerkgeschiedenis waren er inderdaad gelovigen die dachten dat God de uitverkiezing van het joodse volk omwille van zijn ontrouw had teruggetrokken en aan de gelovigen uit de volken gegeven, inmiddels de Kerk. Dit noemt men de zogenaamde “vervangingstheologie”. Paulus wijst dit krachtig af. De ontrouw van het joodse volk doet geen afbreuk aan de blijvende trouw van God. Hij verwijst naar de profeet Elia die klaagt dat heel het Noordrijk van Israël God verlaten heeft en tot afgoderij vervallen is (1 Koningen 16, 30-32). Hij roept het uit: “Ik ben alleen overgebleven”. Van Godswege krijgt hij echter als antwoord: “Ik behoud Mij in Israël een rest voor: 7000 man die hun knie niet gebogen hebben voor Baal” (Koningen 19, 18). “Al staan zij vijandig tegenover het Evangelie – maar dat is uw winst – toch blijven zijn Gods vrienden krachtens zijn uitverkiezing omwille van de aartsvaders. Want  God kent geen berouw over zijn  genadegaven noch over zijn  roeping” (11, 28v). Vervolgensis het heil als gevolg van de ontrouw van een groot deel van het joodse volk wel overgegaan naar de heidenvolken. Het falen van de enen is in feite een verrijking geworden voor de anderen. Hoe groot zal dan het resultaat zijn wanneer het joodse volk zijn tekort goed maakt! Verder komt Paulus hierop terug en noemt het een her opstanding: “leven uit de doden” (Romeinen 11, 15.24). Dit is een verwijzing naar de eindtijd.

Het joodse volk vergelijkt de heilige Paulus met een edele olijfboom. De olijftak is van ouds het symbool van vrede. Na de zondvloed kwam een duif terug naar de ark van Noe met een olijftak  in zijn bek (Genesis 8, 11). De olijfboom is het symbool van Israël en de Kerk, geroepen om de boodschap van vrede van Jezus aan de mensheid te brengen. Het joodse volk heeft alle reden om nederig tegenover God te staan maar de heidenvolken eveneens. De heidenvolken zijn als wilde takken, geënt op de edele olijfboom. Zij kunnen wel denken dat de edele takken weggesneden werden voor hen, maar zij werden “tegen hun aard in” (11, 24)geënt. Bovendien mogen ze niet vergeten dat het niet de takken zijn die de wortel dragen maar de wortel de takken. Verder, indien de edele takken omwille van hun ontrouw verwijderd werden, zullen zeker de wilde takken verwijderd worden bij ontrouw. En tenslotte is God bij machte de edele takken opnieuw te enten op de plaats waar ze thuis horen, wanneer zij in berouw terugkeren en weer trouw worden. Hierna geeft Paulus zijn groots visioen:  “De verharding die over een deel van Israël gekomen is, duurt slechts totdat de massa van de heidenvolken (Grieks: to plèroma ton ethnon) is binnen gegaan. En zo zal tenslotte heel Israël (Grieks: pas Israël) worden gered…”  (11, 25v). Sommigen meenden dat de “tijd van de heidenen” voorbij is waardoor de staat Israël gesticht werd maar dit is een al te geforceerde menselijke oplossing. Zie hierop de veel meer Bijbelse visie van vrome joden en rabbi’s: nkusa.org. 

Gods pedagogie gaat van het individuele naar het universele. Heb je een bijzondere gave, wel gebruik ze voor het goed van gans de gemeenschap. Het einddoel is de redding van heel de mensheid en heel Israël. Lezen we hierbij Handelingen 15 over de eerste kerkvergadering en Efeziërs 2, 11-18 over de ”nieuwe mens”

In het midden van de eerste eeuw hielden de apostelen in Jeruzalem hun eerste kerkvergadering. Vrome joden hadden gesteld dat heidenen die in Jezus willen gelovigen eerst jood moeten worden omdat God zich aan het joodse volk geopenbaard heeft. Het bracht grote spanningen mee onder hen die in Jezus geloofden, vooral in Antiochië waar een grote groep joden en heidengelovigen leefde. De concrete vraag was: moeten heidenen niet eerst besneden worden vooraleer in Jezus te geloven? Na de steniging van Stefanus, de eerste martelaar, zal er in Jeruzalem een heftige vervolging uitbreken tegen joden die in Jezus geloofden en velen vluchten naar Antiochië.  Paulus werd eerste een fanatieke vervolger. Bij zijn bekering begrijpt hij onmiddellijk dat het geloof in Jezus zo universeel is dat het geen joodse identiteit vereist. De kerkvergadering in Jeruzalem begint met een toespraak van Petrus. Hij herinnert er aan dat de heiige Geest over de heidenen kwam toen hij voor de honderdman Cornelius en zijn vrienden aan het preken was. Kon hij dan zeggen: Heilig Geest, wacht eens even want deze heidenen zijn nog niet besneden? En niet zonder humor voegt hij er aan toe: Waarom wilt gij hen “een juk op de hals leggen dat noch onze vaderen, noch wij  in staat geweest zijn te dragen?” (Handelingen 15, 10). Dan komen Paulus en Barnabas vertellen hoe God aan de heidenen zijn  Geest evenzeer meedeelt als aan de joden. Tenslotte neemt Jakobus het woord, als het boegbeeld van de joodse identiteit. Hij verwijst naar Amos die aankondigt dat God het huis van Israël zal herstellen en dat ook de heidenen zich tot God zullen keren. Het besluit van deze kerkvergadering is duidelijk: alle volken mogen hun eigenheid bewaren en hoeven geen jood te worden om in Jezus te geloven. De kracht van deze beslissing zal onmiddellijk duidelijk worden. Er heeft over heel de wereld een explosie plaats van groepen mensen die in Jezus geloven. Uit alle landen en talen stromen ze toe.

In de tempel van Jeruzalem was er een zeer strikte scheiding tussen het voorhof waar de heidenen mochten komen en de tempel zelf die enkel voor de joden toegankelijk was. Welnu, Jezus heeft deze “scheidsmuur neergehaald” en de vijandschap tussen deze twee vernietigd “door in zijn persoon uit de twee één nieuwe mens te scheppen en die beiden in één lichaam met God te verzoenen door het kruis, waaraan Hij de vijandschap heeft gedood… Want door Hem hebben wij beiden in één Geest de toegang tot de Vader”” (Efeziërs 2, 14-18). 

P. Daniel, Mar Yakub, Qâra, Syrië, 14.7.23

Nvdr: foto’s vindt u terug op Deir MarYakub El Mukata indien de techniek en IT-aansluiting het toelaten

Flitsen

Er komen steeds meer groepen bezoekers uit heel Syrië, vooral vrouwen en kinderen. In de kerk wordt telkens over het evangelie en Jezus gesproken en gebeden, waarvoor ook de moslims erg ontvankelijk zijn.

*

Op een vrijdagnamiddag reden cfr Jean en ik met abouna Georges, pastoor van Qâra, mee van Homs terug naar huis. Ter hoogte van Mamura stelde abouna Georges voor om de vrouwen aldaar te bezoeken en hen een bemoedigend woord te geven. In Mamura komen de dames iedere vrijdagnamiddag samen. Zo gezegd, zo gedaan. We werden met open armen ontvangen en vonden er een aandachtig gehoor. Een van de vele vragen achteraf was: waarom zijn er nog steeds mensen die beweren dat Jezus getrouwd was? Dat heeft ons getroffen. Hoe komt het dat gewone vrouwen, die de laatste trend van nieuwtjes helemaal niet volgen, dit toch vernomen hebben? Ziehier een antwoord. Een gewiekst schrijver zoals de Amerikaan Dan Brown heeft met zijn triller De Da Vinci Code (2003, in 44 talen vertaald  en met 81 miljoen exemplaren verkocht!!!) ontelbare mensen de indruk kunnen geven dat hij de echte geschiedenis van Jezus bracht. Deze fantasieën werden overigens vroeger al succesvol verspreid door anderen (Michael Baigent, Richard Leigh, Harry Lincoln). In de jaren ’80 waren hun verhalen over “het heilig bloed en de heilige graal” wereldwijde bestsellers, waarop Dan Brown deskundig verder borduurde. Dergelijke verzinsels hebben succes bij mensen die liever sensatie hebben dan historische werkelijkheid. Ook nu worden sommigen geboeid door mensen die “openbaringen” krijgen “vanuit het universum” of vanuit de “galactische energie” en zo de “absolute waarheid” brengen. Dan Brown zegt dat Constantijn vele originele manuscripten die “het ware leven” van Jezus verhalen, vernietigd heeft. Welnu, ’n honderd papyrusteksten uit de tijd van Constantijn zijn bewaard in ‘n 20 tal bibliotheken (Jeruzalem, Cairo, Oxford, Cambridge, Berlijn, Keulen, Dublin, Ann Arbor…). Hierin wordt nergens één teken van wijzigingen aangetroffen. De triller van Dan Brown doet denken aan de “authentieke dagboeken van Hitler” die destijds eerst ook door deskundigen erkend werden, veel geld opbrachten en later verschrikkelijke vervalsingen bleken te zijn.

Daarom willen we een reeks beschouwingen wijden aan de grote betrouwbaarheid van het “Woord God”, de Schrift. Velen zijn zich werkelijk niet bewust hoe groot de betrouwbaarheid is van de Evangelies. Inderdaad, de apostelen liepen er niet met een bandrecorder bij, maar zij wilden wel met heel hun wezen getuigen van de waarheid en van niets anders dan de waarheid. Met onze huidige journalistiek die over alle mogelijke technische middelen beschikt, krijgen we nieuwsberichten die nooit eerder zo bol  stonden van leugens en bedrog omdat men fanatiek propaganda wil voeren

God als auteur van de heilige Schrift

”God is de auteur van de Heilige Schrift. De goddelijk geopenbaarde waarheid, die in de tekst van de Heilige Schrift zijn opgenomen en gepresenteerd, zijn opgeschreven onder de inspiratie van de Heilige Geest. God inspireerde de menselijke auteurs van de heilige boeken. Om de heilige boeken samen te stellen koos God bepaalde mensen uit die, terwijl Hij hen voor deze taak gebruikte, volledig gebruik maakten van hun eigen vermogens en krachten, zodat, hoewel Hij in hen en door hen handelde, zij als ware auteurs alles opschreven wat Hij geschreven wilde hebben, en niet meer dan dat” (1).

En toch hebben we in onze westerse geest een zekere twijfel tegenover de Bijbel. Hoe kunnen Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri en Deuteronomium door Mozes geschreven zijn? Zijn daar wetenschappelijk gestaafde bewijzen voor? Hoe zijn de Evangelies tot stand gekomen? Zijn ze werkelijk door de discipelen geschreven en wanneer? Maar wat met die apocriefe evangelies waarover ik zoveel heb gehoord? Zijn ze niet evenwaardig aan die vier Evangelies in de Bijbel? Op deze vragen en op andere willen we de komende weken een antwoord geven.

“Elk woord van God is zuiver; Hij is een schild voor wie op Hem vertrouwen” (Spr 30, 5).  Het Woord van God verandert ons en geeft ons leven. Maar om zijn woorden van ganser harte te kunnen aanvaarden, lijkt het me noodzakelijk om deze vragen te trachten te beantwoorden die onvermijdelijk in onze geest opkomen. Dan zullen we in staat zijn om zijn eeuwige waarheden te proeven, die verborgen liggen in alle hoodftukken van de Heilige Schrift en die tot ons spreken in het diepst van onze geest. Ik bid tot de Heer Jezus dat Hij ons op deze weg mag leiden.

Laten we deze week beginnen rond de tijd van onze Redder Jezus Christus. Welke boeken werden toen aanvaard als de boeken van het Oude Testament? Of met andere woorden, wat was toen de canon van het Oude Testament?

De Canon van de Bijbel (2): Het woord “Bijbel” komt van het Oudgriekse woord voor “boek” of “boekrol”: “biblos”. De katholieke kerk erkent 46 boeken in het Oude Testament. Wie bepaalde het aantal boeken en wanneer? De antwoorden op deze vragen vormen wat bekend staat als de canon van de Schrift.

Het woord “canon” is een Latijnse term, afgeleid van het Griekse kanon, zelf afgeleid van het Hebreeuwse qaneh, wat “riet” betekent. Net als riet als maatstaf in de oudheid, betekende het woord “canon” in het vroege christendom een regel, een maatstaf of een gezaghebbende standaard voor het evalueren van de leer. Hoewel Origenes (+253 n.Chr.) de term voor het eerst gebruikte met betrekking tot de Heilige Schrift aan het einde van de tweede eeuw, was het de heilige Athanasius (+373) aan het einde van de vierde eeuw die de term populair maakte.

De canon van het Oude Testament ten tijde van Jezus: In de tijd van Jezus, in de eerste eeuw, hadden de Joden geen “gesloten” canon van de Schrift, die precies aangaf welke boeken geïnspireerd waren en welke niet. Integendeel, de verschillende sekten binnen het Jodendom hadden verschillende opvattingen over welke boeken geïnspireerd en gezaghebbend waren. Bijvoorbeeld, de Samaritanen (3) en Sadduceeën (4), hoewel zeer verschillend in hun religieuze opvattingen en praktijken, waren het erover eens dat alleen de vijf boeken van Mozes goddelijk geïnspireerde Schriftteksten waren.

De Farizeeën daarentegen accepteerden een bredere canon, die erg lijkt op die van moderne Joden en Protestanten. Een van de eerste getuigen van deze canon was Josephus (5) zelf, een volgeling van de Farizeeën en tijdgenoot van de Heilige Paulus, die het volgende schreef over de Joodse Geschriften:

“Inderdaad, wij hebben onder ons geen ontelbare menigte boeken die elkaar tegenspreken [zoals de Grieken], maar slechts tweeëntwintig boeken die de verslagen bevatten van alle voorbije tijden, en waarvan terecht wordt aangenomen dat ze goddelijk zijn […]. Want in de loop van de eeuwen die voorbij zijn gegaan, heeft niemand het lef gehad om er iets aan toe te voegen, van af te trekken of iets in te veranderen; maar het is natuurlijk dat alle Joden, vanaf hun geboorte, deze boeken beschouwen als bevattende goddelijke doctrines, dat ze erin volharden en, indien nodig, ervoor sterven“.(6)

Bovendien is het nu, na de ontdekking van de Dode Zee Rollen (7) in de jaren ’40 en ’50, duidelijk geworden dat de groep die bekend staat als de Essenen – een belangrijke sekte van Joden die toegewijd waren aan ascese, gebed en strikte naleving van de wet – een nog groter corpus van de Schrift accepteerde dan dat wat door Josephus wordt gegeven. De Essenen beschouwden bepaalde apocriefe werken als goddelijk geopenbaard, zoals het Boek Jubileeën en verschillende boeken die nu samen in 1 Henoch worden gevonden.

Bovendien lazen de vele Griekssprekende Joden, die in de eerste eeuw na Christus buiten het land Israël over de Middellandse Zee verspreid waren, de Schrift bijna uitsluitend in de Griekse vertaling die later bekend werd als de Septuagint en lijken zij, op basis van de Griekse manuscripten die wij bezitten, een grotere verzameling dan die van de Farizeeën, die ruwweg overeenkomt met de boeken van het Oude Testament die later door de Katholieke Kerk werden geaccepteerd, als geïnspireerd te hebben aanvaard.

De vraag wanneer de Joodse gemeenschap een consensus bereikte over de canon van de Schrift is controversieel. “Canon” en “heiligverklaring” zijn christelijke kerkelijke termen die één enkele onderwijsautoriteit veronderstellen die bevoegd is om formele beslissingen te nemen over religieuze zaken die universeel bindend zijn. De Joodse traditie heeft niet zo’n hiërarchie of magisterium, noch beweert het onfeilbare concilies te houden.

En dit was slechts een van de vele omstreden religieuze kwesties die door de komst van de Messias zouden worden opgelost: “Ik weet dat de Messias komt,” zei de Samaritaanse vrouw tegen Christus, niet wetend wie ze voor zich had; “als Hij komt,” vervolgde ze, “zal Hij ons alles vertellen. (Joh 4:25)

Volgende week zullen we zien hoe de Heilige Kerk, geleid door de Heilige Geest die haar in de volledig waarheid leidt (cf. Jo 16, 13) gedurende de eerste eeuwen na Christus in Eenheid tussen de verschillende lokale kerken tot een gesloten canon van het Oude Testament is gekomen.

P. Jean

Varia

• Ons vorig bericht met 9 bijzonder rijke video’s:1. Thomas More, 2. John Fisher , 3. Johannes de Doper, 4.tjcii, 5+6+7 Krak des Chevaliers, 8. Raymond van Toulouse, (9. Kan ik niet openen) : https://www.golfbrekers.be/een-verslag-uit-syrie-zonder-poco-bril-310/
• De VSA & bondgenoten wilden per se een verlenging van “humanitaire hulp” aan Idlib (waar terroristen à la façon de Al-Qaeda thuis zijn) opdringen, buiten alle controle van Syrië. Rusland weigerde hiervoor toestemming te geven.  Het wil immers dat er door de Syrische regering enige controle op de samenstelling van de “hulp” kan uitgeoefend worden.  Rusland stelde een half jaar voor, wat door de VSA & bondgenoten geweigerd werd.  Vervolgens probeerden Zwitserland en Brazilië het met een termijn van 9 maanden.  Ook hierop ging Rusland niet in.   Momenteel houden de protagonisten vergaderingen achter gesloten deuren; Washington drong er bij Moskou op aan terug naar de onderhandelingstafel te komen “in goed vertrouwen”!!!!: https://www.al-monitor.com/originals/2023/07/un-fails-extend-syria-cross-border-aid-mission-after-russian-veto; https://www.al-monitor.com/originals/2023/07/un-fails-extend-syria-cross-border-aid-mission-after-russian-veto#ixzz87JxPfo2g. En dan de laatste zet van Syrië: VN mag van Syrië voorlopig humanitaire hulp bieden aan rebellengebieden | De Standaard
• De Hongaarse restauratiewerken van Krak des Chevaliers schijnen votlooid te zijn: https://www.sana.sy/en/?p=312963
• Oekraïne zou hetzelfde lot beschoren worden als Georgië in 2008. Het land en zijn president worden als speelbal van het westen (VS) gebruikt om oorlog te voeren tegen Rusland wat geen enkel westers land zelf wil wagen. Mislukt de oorlog tegen Rusland dan zal men de president zonder genade laten vallen: https://www.mondialisation.ca/loccident-reserve-a-lukraine-le-meme-sort-qua-la-georgie/
• Een topwetenschapper, de Engelse dr. Roger Hodkinson, hekelt het algemeen gevoerde coronabeleid als de grootste waanzin uit de geschiedenis met zijn dodende lockdowns, ziekmakende maskers en de volslagen roekeloze vaccins die massale miskramen,  ongehoorde onvruchtbaarheid bij mannen, ziektes en sterfte veroorzaken. Het inenten van kinderen noemt hij absoluut schandalig omdat het voor hen een onbeduidende verkoudheid is. De mainstream media zijn internationaal corrupt en krijgen daar bakken geld voor. Het degelijke middel ivermectine werd verboden. De waarheid werd efficiënt gecensureerd. Met verdraaide statistieken werd angstzaaierij verspreid ook over varianten. Voor hem is covid 19 een USA-made virus en dr A. Fauci een corrupte, idiote, wandelende dode, die in de gevangenis thuishoort. “Niets heeft gewerkt. En niets zal werken. Het leven moet zijn zoals het is, met persoonlijke verantwoordelijkheid om het op de gebruikelijke manier te controleren”. We kunnen op natuurlijke wijze gezamenlijke immuniteit bereiken zonder vaccins, zelfs voor ouderen. “Die idioot van het Imperial College in Londen, Neil Ferguson”  kondigde een Armageddon aan. De bestuurders reageerden zoals in de middeleeuwen en deden al die stomme dingen omdat ze de indruk wilden geven stoer een Armageddon tegen te gaan: “…en toen bleek dat het niet werkte, gingen ze er gewoon nog een schepje bovenop gooien, keer op keer.” “Jay Bhattacharya, een van de meest gewaardeerde epidemiologen ter wereld van Stanford, heeft in het openbaar gezegd: ‘Lockdowns zijn de grootste fout die ooit op het gebied van de volksgezondheid is gemaakt’. Het is die schaal van domheid die aan de gang is” (https://www.frontnieuws.com/dr-roger-hodkinson-wanneer-de-geschiedenis-van-deze-waanzin-is-geschreven-zullen-reputaties-worden-afgeslacht-en-zal-er-bloed-in-de-goot-vloeien/). 
• “De VS zijn wereldwijd een helse machine geworden van leugens en doden”. Dat hebben ze, gesteund door het westen, al twaalf jaar getoond met hun gruwelen tegen het Syrische volk. Zo schrijft priester Elias Zahlaoui, op zijn 91^e  nog steeds actieve, katholieke pastoor in Damascus in een open brief aan de paus. Tegenover deze verschrikking blijven zowel de paus als de westerse kerken volkomen onverschillig. Hoe is dit mogelijk als vertegenwoordigers van Jezus Christus op aarde? Pastoor Zahlaoui zag inmiddels een uitzending over Julien Assange, die het alleen heeft opgenomen tegen deze duivelse krachten op aarde en hij zegt als katholiek priester beschaamd te zijn dat er vanuit de Kerk geen weerstand komt: https://www.mondialisation.ca/lettre-ouverte-a-sa-saintete-le-pape-francois-julian-assange-un-homme-seul-contre-lenfer-sur-terre-pere-elias-zahlaoui-a-damas-syrie/
• De Argentijnse aartsbisschop  Victor Manuel Fernandez van  La Plata werd door Franciscus benoemd tot nieuwe voorzitter van de voormalige Congregatie voor de Geloofsleer. Zelfs als er maar de heft waar is van wat over hem geschreven wordt, is dit de genadeslag voor de kerkelijke leer en zal hij in de geest van Franciscus, zijn intieme vriend, het millennium oude overgeleverde goed van het christelijk geloof  verwoesten: https://www.katholiekforum.net/2023/07/07/staatsgreep-in-de-katholieke-kerk/;  https://fortesinfide.nl/index.php/2023/07/06/een-van-de-meest-verontrustende-daden-van-het-pontificaat-van-paus-franciscus/.

[1] Catechismus van de Katholieke Kerk, n° 105-106

[2] Wat volgt is een samenvatting van het boek A Catholic introduction of the Old Testament geschreven door professors in Theologie Dr. Brand Pitre en Dr. John Bergsma.

[3] Het Samaritanisme is een van de oudste takken van het Jodendom. Het splitste zich af van wat het orthodoxe jodendom zou worden tussen de 6e en 4e eeuw voor Christus.

[4] Lid van een sekte van conservatieve Joden die mondelinge overlevering niet accepteerden (in tegenstelling tot de Farizeeën).

[5] Flavius Josephus was een jood en Romeinse geschiedschrijver uit de eerste eeuw van Judeese afkomst.

[6] Josephus, Against Apion 1.38-42, in The Works of Josephus: Complete and Unabridged, trans. William Whiston, rev. ed. (Peabody, Mass.: Hendrickson, 1987), 776.

[7] De Dode Zee-rollen, ook wel bekend als de Qumran-rollen, zijn een verzameling perkamenten en papyrusfragmenten, voornamelijk in het Hebreeuws maar ook in het Aramees en Grieks, die voornamelijk tussen 1947 en 1956 zijn opgegraven bij de plaats Qumran in het verplichte Palestina. Onder de ontdekte documenten zijn veel boeken van de Hebreeuwse Bijbel. Deze manuscripten, die enkele eeuwen teruggaan tot de oudst bekende kopieën van de Hebreeuwse tekst, zijn van groot belang voor de geschiedenis van de Bijbel.