Pakweg 20 jaar geleden, op 25 september 2001, deed de Russische president Poetin in zijn toespraak voor de Duitse Bundestag Duitsland, Europa en het hele westen een aanbod, waarop niet ingegaan werd.

Het was in vergelijking met vandaag een heel andere tijd. Twee weken daarvoor beleefde de VSA 9/11. Poetin stelde de Amerikanen een internationale coalitie tegen het internationale terrorisme voor. In de Bundestag herhaalde hij zijn aanbod: i.p.v. de NAVO steeds dichter tegen de Russische grenzen te doen opschuiven, zou het westen samen met Rusland tegen het terrorisme kunnen optreden.

In Duitsland regeerde toen Gerhard Schröder en op dat tijdstip had hij al een soort verstandhouding met Poetin ontwikkeld. Als kanselier organiseerde hij dit eerste optreden van een Russische president voor een Duits parlement. De politieke barometer stond op ontspanning. Poetin kreeg een daverend applaus van alle volksvertegenwoordigers toen hij de Koude Oorlog voor beëindigd verklaarde. Duitsland zou, omwille van een lange gemeenschappelijke culturele geschiedenis, Ruslands trouwste advocaat in het westen worden. Schröder en andere westerse politici dachten er ernstig over na Rusland een soort associatie met de NAVO en de EU aan te bieden.

Poetin hield, als speciale geste voor het gastland, zijn toespraak in het Duits. Het is interessant om ons nog eens in de inhoud van zijn rede te verdiepen. De inleiding is in het Russisch, vanaf 2’44” in het Duits.

U kan de volledige toespraak hier lezen.

Hij presenteert zich in de Reichstag als een overtuigde liberale denker. Over het einde van het communisme:

„Unter der Wirkung der Entwicklungsgesetze der Informationsgesellschaft konnte die totalitäre stalinistische Ideologie den Ideen der Demokratie und der Freiheit nicht mehr gerecht werden. Der Geist dieser Ideen ergriff die überwiegende Mehrheit der russischen Bürger. Gerade die politische Entscheidung des russischen Volkes ermöglichte es der ehemaligen Führung der UdSSR, diejenigen Beschlüsse zu fassen, die letzten Endes zum Abriss der Berliner Mauer geführt haben. Gerade diese Entscheidung erweiterte mehrfach die Grenzen des europäischen Humanismus, sodass wir behaupten können, dass niemand Russland jemals wieder in die Vergangenheit umwenden kann.“

Tien jaar lager noemde dezelfde Poetin de ineenstorting van de Sovjetunie de grootste geopolitieke catastrofe van de 20ste eeuw. Hij verweet het westen de val van de Sovjetunie opzettelijk uitgelokt te hebben om Rusland als concurrent uit te schakelen. Op de vrijheid van de volkeren der Sovjetunie wordt vandaag, in het huidige Rusland, geen glas meer geheven. Poetin ziet het westen als een tegenstander, die slechts de val van zijn regering als doel heeft.

Wat wilde Poetin van het westen? Hij zegde in de Reichstag:

„Ich bin der Meinung, dass Europa seinen Ruf als mächtiger und selbstständiger Mittelpunkt der Weltpolitik langfristig nur festigen wird, wenn es seine eigenen Möglichkeiten mit den russischen menschlichen, territorialen und Naturressourcen sowie mit den Wirtschafts-, Kultur- und Verteidigungspotentialen Russlands vereinigen wird.“ (*)

In alle eerlijkheid moet gezegd worden dat Poetin nog altijd deze mening toegedaan is. In tegenstelling tot westerse politici wil hij ook na 20 jaar nog altijd een “gemeenschappelijke ruimte van Lissabon tot Vladivostok”. In het huidige westen volstrekt zich een ander concept: de consolideriing van een gemeenschappelijk transatlantische ruimte van Vancouver naar Donetsk, ergo de droom van een Amerikaans Europa mét Oekraïne, maar zónder Rusland, dat naar Azië, richting China, moet verdrongen worden.

In zijn toespraak wenste Poetin een ontspanningspolitiek:

„Eine der Errungenschaften des vergangenen Jahrzehnts war die beispiellos niedrige Konzentration von Streitkräften und Waffen in Mitteleuropa und in der baltischen Region. Russland ist ein freundlich gesinntes europäisches Land. Für unser Land, das ein Jahrhundert der Kriegskatastrophen durchgemacht hat, ist der stabile Frieden auf dem Kontinent das Hauptziel.“

En 20 jaar later? Tussen NAVO en Rusland heerst opnieuw een Koude Oorlog. Polen en de Baltische staten voelen zich na de Russisch-Georgische oorlog, de Krim-annexatie en het bewapende conflict in Oost-Oekraïne bedreigd. Langs westerse kant heeft de NAVO, ondanks eerdere beloftes, haar militaire aanwezigheid tot aan de westelijke Russische grens uitgebreid. Het spierballengerol tussen de NAVO en Rusland is beangstigend. Langs beide kanten worden uitgebreide militaire manoeuvres georganiseerd. Ontspanningspolitiek? Nul. Nada. I.p.v. ontwapeningsonderhandelingen: méér wapens, zelfs oorlog in de cyberruimte.

Poetins optreden 20 jaar geleden in de Bundestag heeft bij menig Duitse politicus enig scepticisme achter gelaten. Poetin scheen dat te merken – hij reageerde als volgt:

„Wir sprechen von einer Partnerschaft. In Wirklichkeit haben wir aber immer noch nicht gelernt, einander zu vertrauen. Trotz der vielen süßen Reden leisten wir weiter heimlich Widerstand. Mal verlangen wir Loyalität zur NATO, mal streiten wir uns über die Zweckmäßigkeit ihrer Ausbreitung.“

Terugblikkend zijn volgende vragen beslissend:

• Als de NAVO-uitbreiding naar het oosten de moeder van alle conflicten met Rusland is, waarom wilde het westen 20 jaar geleden dan zo dringend de voormalige oostblokstaten, die zich Moskou tegenover onverzoenbaar toonden, in de NAVO opnemen?
• Hadden politici met enige verantwoordelijkheidszin niet Poetin bij zijn woord moeten nemen en, parallel tot de NAVO-uitbreiding, een veiligheidspolitieke samenwerking met Moskou op poten zetten? In dat geval zou de huidige Europese veiligheidssituatie niet in de problemen zitten.

Uiteindelijk had Poetins toespraak geen effect op de relatie tussen Rusland en het westen. Misverstanden, wantrouwen en ergernissen in het westen over een tekort aan Russische democratiewil en de westerse hautaine schoolmeesterhouding lieten sluimerende conflicten regelmatig escaleren.

• Terwijl Poetin stelde dat Rusland in Tsjetsjenië tegen islamitisch terrorisme streed, die even goed een bedreiging was voor het westen, lamenteerde het westen dat Rusland volkerenmoord op de Tsjetsjenen beging.
• Als Poetin de almachtige oligarchen de wacht aanzegde, die in de 1990-jaren, door handelingen die het daglicht niet mochten zien, belangrijke aandelen in strategische energie- en mediabedrijven verworven hadden, en hij vervolgens de aandelen in een staatsstructuur onderbracht, dan werd hij door het westen beschuldigd van dictatuur.
• Russisch-interne politieke moeilijkheden werden uitvergroot, Poetins tegenstanders opgejut en gefinancierd door het westen.

En ja, er zijn behoorlijk wat stemmen in Duitsland die beweren dat Poetin toen, 20 jaar geleden in de Reichstag, een stukje komedie van de bovenste plank opgevoerd heeft. Anderen vinden dat de huidige confrontatietoestand had kunnen vermeden worden indien Duitsland en de EU ten minste op enkele van Poetins voorstellen ingegaan waren, hem op zijn woorden gepakt hadden. Er wordt beweerd dat Poetin 2001 en Poetin 2021 twee totaal verschillende politici zijn. Toen nog westers gezind. Vandaag een tegenstander van het westen, die democratie en mensenrechten onbelangrijker zijn dan nationale belangen. Ook al westerse politieke experten dit absurd vinden, dan nog is Poetins evolutie louter en alleen te wijten aan de omgang van het westen met Rusland. Maar als de VSA “America First” of “America is back”, wat lood om oud ijzer is, scanderen, dan is er niets aan de hand met de mensenrechten. Ze kunnen er in Syrië, Venezuela, Cuba… van meespreken.

Met het verdwijnen van Schröder, Jaques Chirac en Silvio Berlusconi uit de politieke arena verloor Poetin na het einde van zijn eerste legislatuurperiode zijn belangrijkste mede-ijveraars voor de verwezenlijking van een pro-Europese koers. Merkel veranderde de Duitse Ruslandpolitiek in die mate dat ze meeheulde met de nieuwe EU- en NAVO-lidstaten. Bovendien stonden mensenrechten en zgn. liberale waarden bovenaan haar omgang met Rusland. Tijdens de opgefokte Oekraïnecrisis (2014) en het geval Navalny kwam het zelfs bijna tot een breuk. Nochtans begreep Merkel zoals geen enkele huidige westerse politicus, dat een strategische dialoog met Moskou noodzakelijk is voor de Europese vredespolitiek.

Merkel zal wellicht af en toe aan Poetins toespraak terugdenken. De Nordstream 1 en Nord Stream 2 projecten steunde ze volledig en redde daarmee de 50-jarige Europese-Russische aardgassamenwerking – dit ondanks de bittere en laffe tegenstand, chantage en bedreiging van de VSA en sommige EU-landen met een eigen agenda. En toen de VSA in 2008 Georgië en Oekraïne in de NAVO wilden halen zette Merkel haar voet tussen de deur om Rusland met een derde NAVO-uitbreiding niet nog meer te prikkelen.

De VSA, van hun eigen grootsheid overtuigd, beschouwden – anders dan Merkel – Rusland als een te verwaarlozen regionale macht. Na het einde van de USSR bleven de VSA als enige wereldmacht over. Het was dus pure logica dat de wereldorde van de 21ste eeuw volgens de normen en belangen der VSA zou vorm (moeten) krijgen.

West- en Oost-Europa (tot en met de Balkan) verenigden zich quasi tot het oude rijk van Karel de Grote, de oeroude droom van Europese eenheid. Echter… Rusland werd daarbij “vergeten”. En maakte zich vervolgens – samen met China – bijzonder ongeliefd als economische, politieke en militaire rivaal van het westen. Sancties hadden niet het gewenste succes. Rusland trok er lessen uit en steunde de ontwikkeling van landbouw en nijverheidsbranches in eigen land, zodat het op termijn niet meer afhankelijk zou zijn van importgoederen.

China onderwierp economisch-politiek het Aziatische continent; Poetin begon een ander veiligheidsmodel op te bouwen. Daar noch de VSA, noch de EU enige bereidheid toonden hun globale vormgeving met de opkomende machten te delen en noch Rusland of China zich opzij lieten zetten, was de vraag wanneer – en niet of – de belangensferen zouden botsen.

En daarom, we keren terug naar het jaar 2001, laat Poetins toespraak in de Bundestag een bittere smaak na en het gevoel van een gemiste kans op een heel-Europese vredesorde.

(*)Je kan je afvragen of we nu met de hoge gasprijzen zouden moeten worstelen…

F.T.